عبداله مصطفایی – ایران
هر گاه مردم به تعطیلات می‌روند، می‌توان شاهد خنده‌ها و شادی آن‌ها بود چون از بودن در کنار یکدیگر و بودن در طبیعت لذت می‌برند. ولی شاید طبیعت از بودن در کنار بعضی از آن‌ها خرسند نباشد چون بعضی از اقدامات آن‌ها منجر به تضعیف و نابودی زیست‌بوم خواهد شد. گاهی اوقات پس از بازگشت این میهمانان، می‌توان صحنهٔ نبردی را دید که بازندهٔ آن مادر طبیعت بوده است. یعنی آمدند، خوردند، ریختند و نابود کردند و رفتند.
هر گاه شاهد چنین صحنه‌هایی هستم، ناخودآگاه یاد یکی از کارتون‌های قدیمی می‌افتم که در آن یک خرس وظیفهٔ پاکسازی پارک بزرگی را برعهده داشت و به انسان‌ها لقب «موجود زباله‌ساز» داده بود.
جالب آن است که در بین گروهی از مردم این تصور وجود دارد که فقط هنگام تعطیلات و سفر چنین مشکلاتی به‌وجود می‌آید، ولی این دیدگاه بسیار ساده‌انگارانه است، چون ما هر روزه مقدار زیادی پلاستیک را از طریق کیسه‌های پلاستیکی و بطری‌های پلاستیکی آب و نوشیدنی، در طبیعت رها می‌کنیم.
کیسه‌های پلاستیکی، یکی از پرکاربردترین کالاهای مصرفی جامعهٔ جهانی امروز را تشکیل می‌دهند که در طیف عظیمی از صنایع مختلف کاربرد دارند؛ بسته‌بندی سبک و کم‌وزن این کیسه‌ها که در عین‌حال توانایی و قدرت بالایی نیز در حمل مواد مختلف دارند، باعث شده است تا مصارف زیادی داشته باشند و در صنایع متنوعی مانند مواد غذایی و نوشیدنی، دارو، محصولات صنعتی، بهداشت و درمان و… کاربرد پیدا کنند. به‌همین دلیل با توجه به نیاز روزافزونی که در بیشتر صنایع دنیای امروز به این کیسه‌های پلاستیکی احساس می‌شود، تقاضای جهانی برای آن‌ها از نخستین استفاده در دهه ۱۹۵۰ تاکنون بالا رفته است و انتظار می‌رود روند رشد چشمگیری در سال‌های آتی داشته باشند. البته یکی از مسائل اساسی که ممکن است در روند رشد این صنعت تأثیرگذار باشد، توجه به آلاینده‌های زیست‌‌محیطی است که بر ممنوعیت کاربرد این پلاستیک‌های تجزیه‌ناپذیر تأکید دارد و بنابراین در سال‌های آینده باید شاهد تحولاتی در جهت سازگاری با محیط زیست، در این صنعت باشیم.
امروزه از کیسه‌های پلاستیکی با عنوان «آلودگی سفید» نام برده می‌شود. شرایط کنونی در سطح جهان به گونه‌ای است که ممنوعیت استفاده از این کیسه‌ها از حالت موجی جهانی خارج شده و اصطلاحاً تبدیل به سونامی شده است. همان‌گونه که می‌دانید، از این کیسه‌ها بیشتر هنگام خرید و جابه‌جایی مواد استفاده می‌شود. البته در گذشته نیز مطالب زیادی در مورد مضرات زیست محیطی این کیسه‌ها بیان می‌شد، ولی آنچه به این موضوع دامن زده و آن را تا این حد حاد کرده است، کاهش شدید قیمت نفت خام یا به‌عبارتی کاهش قیمت مادهٔ اولیه جهت تولید این کیسه‌ها است و طبعاً مؤسسات بیشتری به‌دنبال استفاده از این کیسه‌های ارزان‌قیمت و سهل الوصول هستند و خواهند بود.
البته با این شرایط، نباید از یاد برد که ممنوعیت استفاده از کیسه‌های پلاستیکی را می‌توان در مناطقی از چین، ایرلند، استرالیا، بنگلادش، ایتالیا، سانفرانسیسکو (به‌عنوان پیشگام) و کالیفرنیا مشاهده کرد. شاید این بدان خاطر باشد که کشورها دریافته‌اند که با ممنوعیت به‌کارگیری این کیسه‌ها، قادر خواهند بود علاوه بر کاهش آلودگی‌های زیست محیطی، واردات نفت کمتری داشته باشند و با یک تیر دو هدف را مورد اصابت قرار دهند. البته باید در آینده منتظر وقوع چنین رخدادی برای ظروف PET نوشابه و آب هم بود.
اخذ عوارض از کیسه‌های پلاستیکی در کالیفرنیا
فروشندگان کالیفرنیایی فقط در صورتی می‌توانند از عوارض کیسه‌های پلاستیکی به‌منظور بازیافت معاف شوند، که استفاده از این کیسه‌ها را جهت بسته‌بندی و حمل‌ونقل خواروبار و دیگر مواد فروشی خود به‌حال تعلیق درآورند. در آوریل ۲۰۰۸، دو پیشنهاد برای اخذ عوارض به میزان ۱۵ سنت یا ۲۵ سنت برای هر کیسهٔ پلاستیکی از سوی کمیتهٔ منابع طبیعی ارائه شد تا با این کار سوپرمارکت‌ها، داروخانه‌ها و فروشگاه‌های بزرگ را نسبت به استفاده از کیسه‌های پلاستیکی دلسرد کنند. حامیان این پیشنهادات، این موضوع را امری اجتناب‌ناپذیر برای برنامه‌ای دانسته‌اند که سوپرمارکت‌ها، داروخانه‌ها و دیگر مصرف‌کنندگان عمده را موظف به بازیافت کیسه‌های پلاستیکی و ارائهٔ کیسه‌هایی با قابلیت استفادهٔ مجدد می‌کند. البته رئیس انجمن خرده‌فروشان کالیفرنیا معتقد است در برنامهٔ بازیافت باید زمان بیشتری پیش از آغاز اخذ این عوارض به فروشندگان داده شود تا آن‌ها خود را با شرایط جدید تطبیق دهند. وی در نامه‌ای به پیشنهاددهندگان اخذ این عوارض، متذکر شده است؛ «آگاهی مصرف‌کنندگان و نیز رفتار اجتماعی آنان در این خصوص در حال تغییر است و هر روزه تعداد بیشتری از مردم کیسه‌های با قابلیت استفاده مجدد را به خدمت می‌گیرند.»
با این وجود مارک مورِی، رئیس گروه «کالیفرنیایی‌های مخالف پسماند»، که یک گروه زیست محیطی است و به برنامه‌های بازیافت کمک می‌کند، می‌گوید؛ «هر چند میزان بازیافت کیسه‌های پلاستیکی دو برابر شده است، ولی این رقم درواقع از دو درصد فقط به چهار درصد رسیده است. من فکر می‌کنم اگر می‌خواهیم تأثیر بارزی گذاشته و شدیدتر از قبل عمل کنیم، چاره‌ای جز اعمال این عوارض نداریم.»
در کالیفرنیا سالانه حدود ۱۹ میلیارد کیسهٔ پلاستیکی کم‌دوام مصرف می‌شود که این کیسه‌ها یا راهی سطل‌های زباله می‌شوند یا به‌عنوان آشغال در خیابان‌ها، جوی آب، دریاچه و رودخانه‌ها رها شده و حیات دریایی را با معضل مواجه و مواد سمی را نیز وارد چرخهٔ غذایی آن‌ها می‌کنند. تلنبارکردن این کیسه‌ها باعث ایجاد ۱۴۷ هزار تن زباله و پسماند خواهد شد. یکی از سناتورهای این ایالت معتقد است این عوارض باید به‌حد کافی «بازدارنده و جلب‌توجه‌کننده» باشد تا فروشگاه‌ها را تشویق کند که فعالیت‌های تجاری خود را با معیارهای محیط زیست همخوان‌تر کنند. گروه زیست محیطی «کالیفرنیایی‌های مخالف پسماند» با این نوع پیشنهادات مخالفتی ندارد، ولی اظهار می‌دارد که عوارض اعمال‌شده باید علاوه بر کیسه‌های پلاستیکی، در مراحل بعدی به نوعی کیسه‌های کاغذی را نیز شامل شود تا مردم به‌سمت استفاده از کیسه‌های پارچه‌ای و زنبیل‌ها سوق یابند تا چندین بار قابل‌استفاده باشند. جالب آنکه، پارلمان هنگ‌کنگ نیز با اخذ مالیاتی معادل شش سنت آمریکا از هر کیسهٔ پلاستیکی موافقت کرده است. شاید استدلال سازمان‌های قانونگذار بر این پایه باشد که تفاوت بسیار زیادی بین یک جنس مجانی با یک جنس تقریباً مجانی وجود دارد.
از کانادا چه خبر؟
وقتی که دربارهٔ آگاهی عمومی در خصوص مشکلات زیست محیطی کیسه‌های پلاستیکی در جوامع مختلف تحقیق کنیم، متوجه خواهیم شد که در بسیاری از جوامع، مردم در سطوح مختلفی از موضوع اطلاع دارند، ولی اجرای محدودیت برای به‌کارگیری این کیسه‌ها همواره کار ساده‌ای نبوده است. شاید دلیل این موضوع آن است که در طرف مقابل تولیدکنندگان و همچنین فروشندگان و توزیع‌کنندگان این کیسه‌ها نیز وجود دارند که سعی در حفظ بازار خود دارند و نخواهند گذاشت که این تجارت به‌سادگی با چند استدلال زیست محیطی به فراموشی سپرده شود.
در خبرها آمده بود که سال ۲۰۱۲، تورنتو برای اعمال محدودیت در استفاده از کیسه‌های پلاستیکی تلاش کرده است، ولی گویا این تلاش با موفقیت همراه نبوده است. مونترال اخیراً اعلام کرده است که تصمیم دارد تا ژانویه ۲۰۱۸ این‌گونه محدودیت‌ها را اعمال کند و گویا ونکوور و ویکتوریا نیز محدودیت‌های مشابهی را اجرا می‌کنند. البته گفته شده است که در پنج شهر دیگر کانادا نیز این ممانعت‌ها برای استفاده از کیسه‌های پلاستیکی ایجاد شده است، ولی گویا هنوز باید بر روی افکار عمومی مردم کار کرد تا تلاش‌ها همگراتر شود. نکتهٔ جالب آن است که طرفداران ممانعت استفاده از کیسه‌های پلاستیکی به دوردست‌ها نظر دارند و مصمم‌اند که پس از کیسه‌های پلاستیکی به سراغ بطری‌های پلاستیکی بروند.
از ایران چه خبر؟
یک فعال محیط زیست گفته بود که بر اساس تحقیقات انجام‌شده، به‌طور متوسط روزانه حدود ۴۵ میلیون کیسهٔ پلاستیکی در کشور مصرف می‌شود.
در همین ارتباط، معاون محیط زیست انسانیِ سازمان محیط زیست در مصاحبه‌ای، گفته بود: «استراتژی حذف کیسه‌های پلاستیکی که گریبانگیر شهرها و حتی تالاب‌ها می‌شود، از سیاست‌های اصلی سازمان محیط زیست است. در این راستا، تلاش می‌شود با استفاده از اهرم‌هایی مانند قانون، مدل‌های اقتصادی مناسب و مشارکت مردم و رسانه‌ها، این حرکت در کشور نهادیه‌سازی شود.» وی ادامه داد: «رسانه‌ها به‌عنوان حلقهٔ ارتباطی محیط زیست و مردم نقش قابل‌توجهی در این فرهنگ‌سازی خواهند داشت.»
به‌علاوه خانم ابتکار رئیس سازمان حفاظت محیط زیست با بیان اینکه دریاها در معرض تهدید جدی پلاستیک‌ها و میکروپلاستیک‌ها قرار دارند، گفت: «در حال حاضر آئین‌نامه‌ای را به دولت ارائه داده‌ایم که به‌زودی تصویب خواهد شد. طبق این آئین‌نامه، برای مصرف کیسه‌ها و بطری‌های پلاستیکی عوارض و محدودیت‌هایی را اعمال خواهیم کرد تا در فروشگاه‌ها کیسه‌های پلاستیکی به‌صورت فله‌ای و رایگان عرضه نشود. این موضوع از جهتی به اقتصاد و از جهت دیگر به محیط زیست کشورمان آسیب می‌زند بنابراین باید به سرعت مدیریت و کنترل شود.»
در ایران یک روز هم به‌نام «روز بدون کیسه‌های پلاستیکی» وجود دارد، ولی به‌نظر می‌رسد که این‌گونه تلاش‌ها برای کاستن از مقدار مصرف در کشور کافی نبوده است و می‌بایستی به‌دنبال راه‌کارهای جدی‌تری بود تا بتوان از شدت لطمات وارده بر محیط زیست، کاست.
نکتهٔ بعدی نیز آن است که باید ترتیبی اتخاذ شود که این مبالغ اخذشده (بابت کیسه‌های پلاستیکی) حتماً و صددرصد به حساب محیط زیست و عملیات بازیافت و امحاء ریخته شود و به‌صورت نوعی مالیات باشد، نه اینکه این ارقام به جیب صاحبان فروشگاه‌ها برود و آن‌ها به این موضوع به چشم نوعی سود جدید نگاه کنند و محیط زیست بهره‌ای از آن نبرد.
به‌نظر می‌رسد ما نیز به‌عنوان طرفدار محیط زیست باید خود را بیازماییم و نشان دهیم آیا حاضریم برای خریدکردن، کیسه‌های خرید پارچه‌ای را همراه خود ببریم تا کیسه‌های پلاستیکی کمتری مصرف و از این طریق آلودگی کمتری به محیط زیست تحمیل شود یا خیر؟ آیا اتفاق افتاده است که هنگام خرید به پیشنهاد کیسهٔ پلاستیکی مجانی فروشنده دست رد بزنید؟
در انتها برای همه محافظان این کرهٔ خاکی آرزوی موفقیت داریم چون همه می‌دانیم که با یک گل بهار نمی‌شود، ولی این گل‌ها نوید آمدن فصلی نو را به طبیعت می‌دهند که باید منتظر آن بود و تلاش کرد. مطمئن باشید طولانی‌ترین راه‌ها نیز با گام‌های اولیه آغاز می‌شود.
